İNTERNET OKUL - Ata Sözleri

ATASÖZLERİ

Söyleyeni belli olmayan (anonim) deneyimler sonucunda olmuş, gerçeği içeren, topluma yol gösteren ve öğüt veren özlü sözlere atasözü denir.

Atasözlerinin genel özellikleri şunlardır:

1. Söyleyeni belli değildir (anonim) ve ulusların ortak malı olmuştur.

2. Yol gösteren, öğüt veren sözlerdir. Gerçeği önerir, doğru yolu öğretirler; çünkü her biri bir deneyim ve bir olay sonucu söylenmiştir.

3. Kimi atasözleri, yazılıp söylendiği gibi gerçek anlamda kullanılır.

Örnek:

"Güneş girmeyen eve doktor girer." "Güvenme varlığa, düşersin darlığa." gibi atasözleri bu anlamdadır.

4. Atasözlerinin bir çoğu da yazıldığı anlamda değil, mecaz anlamda kullanılmaktadır.

Örnek:

"İşleyen demir ışıldar." (Çalışkan kişi sağlıklı ve mutlu olur.) "Güneş balçıkla sıvanmaz." (Gerçekler gizli kalmaz.)

Bu tür atasözlerinde sözcüklerin anlamları ile iletmek isteği mesaj arasında farklılık vardır.

5. Atasözleri sözcüklerin eşanlamlısıyla ya da yerinin değiştirilmesiyle oluşturulamazlar. Çünkü atasözleri kalıplaşmış sözlerdir.

Örnek:

"İtle yatan, bitle kalkar." atasözü hiçbir zaman "Köpekle yatan pireyle kalkar." şeklinde söylenemez.

Ya da "sakla samanı gelir zamanı" atasözü "Samanı sakla, zamanı gelir." şeklinde söylenemez.

6. Konuya bakış açısından bazı atasözleri anlamca karşıtlık ya da çelişki doğurabilir.

Örnek:

"Akıllı düşman akılsız dosttan daha hayırlıdır." atasözü, "Akıllı düşününceye kadar, deli oğlunu everir (evlendirir)." atasözüyle anlamca karşıtlık gösterir.

7. Bazı atasözleri, ait olduğu toplumun gelenek, görenek, inanç ve tavırlarını yansıtırken bir bölümü de evrensel düşünceyi dile getirir.

Örnek:

"Anasına bak kızını al, kenarına bak bezini al.", "Tekkeyi bekleyen çorbayı içer." gibi atasözleri gelenek görenek, inanç ve töreleri yansıtır.

"Öfke ile kalkan zararla oturur.", "Aklın yolu birdir." gibi atasözleri ise evrensel boyutta olup nesnel bir yargı içerir.

ATASÖZÜ NASIL AÇIKLANIR ?

Atasözü sorularının çözümünde şöyle bir yol izlenmelidir.

1. Açıklamasını yapacağımız atasözü, gerçek anlamda mıdır, yoksa mecazi anlamda mıdır ?

Önce bu bulunmalıdır.

2. Açıklanması istenen söz "mecaz" anlamda ise hangi sözcükler hangi anlamı içermek-tedir ?

Örnek:

"Çobansız koyunu kurt kapar." atasözünde "koyun"eti, sütü, tüyü ve derisi için yetiştirilen evcil hayvan değil; koruyucusu yöneticisi olmayan kişi veya topluluk anlamındadır. Aynı zamanda atasözünde geçen "kurt" sözcüğü de yırtıcı saldırgan hayvan anlamında değil; düşman anlamındadır.

3. Açıklanması istenen atasözünün temel düşüncesi nedir ?

Bu temel düşünce, en anlaşılır ve yorumsuz şekli ile bulunmalı.

4. Her yazı türünün olduğu gibi atasözü açıkla-malarında da mutlaka bir planı olur. Bunu örnekle uygulayalım:

Örnek:

"Deve büyük ot yer, şahin küçük et yer."

Deve: Kalıbı, kıyafeti yerinde olan, cüssece büyük, çalışma ve beceri yönünden güçsüz kişileri temsil eder (Mecaz).

Şahin: Dış görünüşü çelimsiz, ancak büyük işler başaran yürekli kişileri temsil eder (Mecaz).

Giriş:

a) Deve ve şahinin işlevi nedir ?

b) Deve ve şahin hangi tip insanları temsil eder ?

Gelişme:

a) Toplum ilk bakışta hangi tip insanlara inanır ?

b) Toplum yürekli, becerikli insanları nasıl tanır ?

c) İki tür insan arasındaki karşılaştırma ve örnekler.

Sonuç:

Görüşleri ve iş yapma güçleri değişik kişiler karşısında değer yargınız ne olmalıdır ?